Η ναοδομία ως πρωταρχική έκφραση της μεταφυσικής τάσης του ανθρώπου (3)

2.1. Η Έννοια του Συμβόλου

Η έννοια του συμβόλου περιέχεται (κατά τους σημειολόγους) στην ευρύτερη έννοια «σημείο».
Σημείο είναι μία μορφή ή ένα φαινόμενο, η αντίληψη του οποίου από τις αισθήσεις μεταδίδει στον παρατηρητή την ιδέα ενός πράγματος διαφορετικού από το σημείο.[1]
Κάθε σημείο είναι ένα «σημαίνον», φέρει δηλαδή μία σημασία, την οποία ονομάζουμε «σημαινόμενο». Η σχέση ή η συνθήκη που συνδέει το σημαινόμενο με το σημαίνον αποτελεί τη «σημασία» του σημείου, η οποία οδηγεί στην αντίληψη του νοητού του περιεχομένου.[2] Η σχέση αυτή είναι συμβατική, δηλαδή αποτέλεσμα συμφωνίας μεταξύ εκείνων που χρησιμοποιούν το σημείο αυτό και μπορεί να είναι είτε ρητή είτε υπονοούμενη. Στη δεύτερη περίπτωση (όπου η σχέση είναι υπονοούμενη) μπορεί να καθορίζεται ή να επεκτείνεται από τη διαδικασία που ονομάζουμε «χρήση».
Τα σημαινόμενα μπορούν να διακριθούν σε δύο κατηγορίες: Χαρακτηρισμού ή Γνωστικά (η σημασία τους είναι άμεση) και Συνεμφάσεως ή Συναισθηματικά ή Συνειρμικής προελεύσεως (η σημασία τους είναι έμμεση).
Το σύμβολο είναι ένα σημείο συνεμφάσεως. Το σημειολογικό σύστημα στο οποίο ανήκει είναι ο συμβολισμός, ο οποίος αφορά σε σημεία υψηλής αξίας και ιδιαίτερης σημασίας.
«Ένα σύμβολο είναι ένα πλάσμα ή ένα αντικείμενο που σκοπεύει να αναπαραστήσει, να υπενθυμίσει ένα πράγμα συγκεκριμένο ή αφηρημένο. Το σύμβολο πάνω από όλα είναι φορέας επικοινωνίας, είναι βάση κάθε επικοινωνίας, αφού η γραπτή γλώσσα στη γέννησή της ήταν συμβολική. Το σύμβολο έχει ως κύριο ρόλο του να υπενθυμίσει, με τρόπο σύντομο, σαφή και παγκόσμιο, ένα σύνολο ιδεών και εννοιών».[3]


2.2. Προέλευση των Θεμελιωδών Συμβόλων του Ανθρώπου

Η πρώτη θρησκευτική εμπειρία της πρωτόγονης συνειδήσεως φαίνεται ότι οφείλει τη γένεσή της στην παρατήρηση του ουράνιου θόλου. Για το ανθρώπινο πνεύμα η αναζήτηση ενός νοήματος για την ύπαρξη συνδέθηκε με την αποκάλυψη της ιερής τάξης του σύμπαντος. Ένα σημείο τράβηξε την προσοχή των αρχαίων λαών όπως ενατένιζαν τον ουρανό: ο πολικός αστέρας. Η σημασία που του απέδωσαν οφείλεται στη σταθερότητά του, γεγονός που τον κατέστησε σύμβολο του κέντρου, γύρω από το οποίο περιστρέφεται το στερέωμα.
Μία άλλη πρωταρχική αποκάλυψη ήταν η εικόνα που έδινε στον άνθρωπο η ανατολή και η δύση του ήλιου και των αστέρων. Η αρχαϊκή νοοτροπία αναγνώρισε σ' αυτήν το σύμβολο του δράματος της ανθρώπινης εμπειρίας: της γέννησης, της ζωής και του θανάτου.
Το πρώτο θεμελιώδες σχήμα, το οποίο κατανόησε ο άνθρωπος σαν σύμβολο του κόσμου, ήταν η εικόνα που έδινε ο ουρανός: ο πολικός αστέρας στο κέντρο του στερεώματος, με τους κύκλους των περιστρεφόμενων άστρων και την τετραπλή σταυρόσχημη διαίρεση των εποχών, των τεσσάρων σημείων των ισημεριών και ηλιοστασίων. (Σχήμα 1)

Ο κύκλος, ο σταυρός και το τετράγωνο συνδέονται άμεσα με το πρωταρχικό σύμβολο: το κέντρο. Πρόκειται για το σημείο από όπου όλα ξεκινούν. Δεν έχει ούτε μορφή ούτε διαστάσεις. Είναι αμετάβλητο και αδιαίρετο και συνεπώς αποτελεί την εικόνα του πρωταρχικού Ενός, την Αρχή. Η πιο απλή γεωμετρική παράσταση της έννοιας αυτής είναι της στιγμής στο κέντρο του κύκλου. (Σχήμα 2) Η στιγμή είναι το σύμβολο της αρχής και ο κύκλος του κόσμου.
Η παράσταση του σχήματος 2 είναι από τις αρχαιότερες, χρησιμοποιήθηκε δε και σαν εικόνα του ήλιου. Ως γνωστόν, για την αρχαϊκή και αναλογική σκέψη, ο ήλιος είναι το κέντρο, «η καρδιά του κόσμου» για την υλική δημιουργία.

Ένα ακόμη θεμελιώδες σύμβολο, άμεσα συσχετισμένο με το κέντρο, και το οποίο ιννογραφείται από τις ακτίνες που εκτείνονται φυγόκεντρα από ένα σημείο (το κέντρο του κύκλου), είναι η περιφέρεια. Η περιφέρεια αποτελεί την υλοποίηση της τελειότητας, της ομοιογένειας και της ενότητας. Συμβολίζει το χρόνο και στις κοσμικές δομές τον ουρανό. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο λατινικός όρος «coelum» σημαίνει ουρανός αλλά και κυκλική μορφή.

Ο χρόνος, ο ουρανός και ο κύκλος συνδέονται με τις κοινές ιδιότητες της τελειότητας για να γίνουν σύμβολα του άφθαρτου κόσμου, σε αντίθεση με τον γήινο φθαρτό, που συμβολίζεται κατά κανόνα με το τετράγωνο. (Σχήμα 3)

Το σύμβολο το οποίο ενώνει την γη με τον ουρανό είναι ο σταυρός. Πρόκειται για ένα σύμβολο αρχαίο και παγκόσμιο, το οποίο αποτελεί το κέντρο του συμβολισμού των περισσότερων πολιτισμών. Ο σταυρός έχει μια λειτουργία συνθέσεως και μέτρου. Συγχωνεύει χώρο και χρόνο. Ερμηνεύει, εικονίζοντας στο σχήμα του, το μυστήριο του κέντρου: ταυτόχρονη εκπόρευση και αναδίπλωση, επέκταση και εξισορρόπηση. Εγκαθιδρύει μια σχέση μεταξύ του κέντρου, του κύκλου και του τετραγώνου. Η τομή των δύο ευθειών του συμπίπτει με το κέντρο, το οποίο με αυτό τον τρόπο «ανοίγεται», ακτινοβολεί προς τα έξω. Εγγράφεται στον κύκλο και τον διαιρεί σε τέσσερα ίσα τμήματα. (Σχήμα 4) Γεννά το τετράγωνο και τέσσερα τρίγωνα όταν ενωθούν τα άκρα των βραχιόνων του. (Σχήμα 5)

Γι' αυτό και συναντάται στις περισσότερες αναπαραστάσεις και υλοποιήσεις του ιερού χώρου. Με τον σταυρό χαράζουν και καθορίζουν το σχήμα των ναών, σχεδιάζουν τις πόλεις, τα στρατόπεδα και τα νεκροταφεία. Στο κέντρο του υψώνεται συνήθως ένας βωμός ή μία στήλη.


Σημειώσεις:

[1] Barthes Roland, Éléments de sémiologie, Paris 1964, σελ. 120.
[2] Giraud Pierre, La sémiologie, PUF, Paris 1971, σελ. 29.
[3] Moles Abraham A., La communication et les mass media, τ. 9 (Les dictionnaires Marabout Université), 1973, σελ. 715.

---