Παρασκευή 11 Απριλίου 2008

«ΧΑ»: Συναφείς Κοινωνιολογικές και Ανθρωπολογικές απόψεις (συνέχεια)

Henry Glassie

Ιδιότητα: εθνολόγος.
Βιβλιογραφική αναφορά: Folk Housing in Middle Virginia: a Structural Analysis of Historic Artifacts, The University of Tennessee Press, 1975 / fifth printing: 1996, το κεφάλαιο Reason in Architecture, σελ. 114 μέχρι τέλος.

Ο Glassie ισχυρίζεται ότι η σχέση «αρχιτεκτονικής οργάνωσης του χώρου» και «κοινωνικής κατάστασης» μερικές φορές δεν είναι αντανακλαστική αλλά συμπληρωματική. Δεν συμβαίνει δηλαδή πάντα να ισχυροποιείται ο ταυτόχρονος έλεγχος της συμπεριφοράς και του είδους του χώρου. Όταν η κοινωνία έχει αναστάτωση και αποκτάει ανασφάλεια και κινητικότητα (όπως στην περίπτωση που μελετάει στο βιβλίο του, όπου υπάρχει το θέμα απελευθέρωσης των σκλάβων και το θέμα εισόδου μεταναστών από την Αγγλία), η αρχιτεκτονική έρχεται μέσα από τη συμμετρία της όψης να δείξει σταθερότητα και μέσα από την οργάνωση της κάτοψης να επιφέρει ισορροπία.
Πρόκειται για ένα επιχείρημα, το οποίο έχουν ισχυριστεί και οι R. Evans και M. Girouard: στις αστικές αριστοκρατικές κατοικίες ή στις φεουδαρχικές κατοικίες ισχύουν αυστηρά ρητοί κανόνες συμπεριφοράς σε ελεύθερη ή «ανοιχτή» κάτοψη (η οποία, κατά κανόνα, είναι δεσμευμένη από άρρητους κανόνες συμπεριφοράς), ενώ, αντίστροφα, πραγματοποιείται «ελεύθερη» συμπεριφορά σε υποδιαιρεμένη κάτοψη.
Άλλοτε πάλι διαπιστώνεται ότι η σχέση «συμπεριφοράς» και «αρχιτεκτονικής» είναι αντανακλαστική και συναρτάται από δύο παραμέτρους: την πρόσβαση, που ακολουθεί μία σταδιακή μετάβαση, και το μέγεθος. Στο σχετικό του μοντέλο, ο Girouard χρησιμοποιεί ως παράδειγμα αυτό που ονομάζει «τυπική κατοικία» («formal house»), όπου όσο πιο «βαθιά» είναι χωροθετημένο ένα δωμάτιο, τόσο πιο μικρό και τόσο πιο ιδιωτικό αναμένεται να είναι, αλλά και τόσο πιο έμπιστοι είναι αυτοί που τους επιτρέπεται η πρόσβαση σ’ αυτά.
Σε άλλες, τέλος, περιπτώσεις έχουμε την εκδοχή όπου σε μια μεγάλη ανοιχτή αίθουσα ενεργοποιείται το σύστημα παιδαγωγίας που τη διέπει («ορατοί» ή «αόρατοι» κώδικες συμπεριφοράς) μόνο όταν γεμίσει από κόσμο.


Susan Kent

Ιδιότητα: ανθρωπολόγος και Eθνο-αρχαιολόγος.
Βιβλιογραφική αναφορά: Analyzing Activity Areas: An Ethnoarchaeological Study of the Use of Space, University of New Mexico Press: Albuquerque, © 1984.


Η χρήση του χώρου αποτελεί μέρος αναπόσπαστο των δραστηριοτήτων της καθημερινής ζωής κάθε ανθρώπου. Κάθε στιγμή, λαμβάνονται αποφάσεις τόσο υποσυνείδητα όσο και συνειδητά, όσον αφορά στον τόπο όπου θα πραγματοποιηθούν οι διάφορες δραστηριότητες. Οι αποφάσεις αυτές βασίζονται σε ένα σύστημα χωρικών προτύπων, στο οποίο εκπαιδεύονται τα άτομα ήδη από την παιδική ηλικία μέσω της κοινωνικής προσαρμογής. Η Kent χρησιμοποιεί τον όρο «περιοχή δραστηριοτήτων» («activity areas») για να περιγράψει τον τόπο όπου διαδραματίζεται το εκάστοτε ανθρώπινο συμβάν και η αντίστοιχη χωρική συμπεριφορά. Οι περιοχές αυτές οριοθετούνται στους αρχαιολογικούς χώρους από τα ευρήματα και τον τρόπο κατά τον οποίον βρίσκονται διεσπαρμένα τα διάφορα αντικείμενα και ανθρώπινα περιττώματα. Οι δραστηριότητες που πραγματοποιούνται σε τέτοιες περιοχές φέρουν κατά κανόνα ταυτότητα φύλου και είναι μονο-λειτουργικές.
Στο βιβλίο της «Analyzing Activity Areas», η Kent μελέτησε λαϊκές κατοικίες και, προκειμένου να αξιολογήσει τη διαπολιτισμική ισχύ των ισχυρισμών της, έζησε διαδοχικά με Ευρω-αμερικάνικες, και Ισπανο-αμερικάνικες οικογένειες καθώς και με οικογένειες της φυλής Navajo (αυτόχθονη φυλή της Βορείου Αμερικής). Δεν χρησιμοποιεί ένα συγκεκριμένο ερευνητικό εργαλείο, όπως τη γεωμετρία ανάλυσης του Palladio. Εργάζεται ακολουθώντας μία συγγενή επιχειρηματολογία με εκείνη του Henry Glassie. Χρησιμοποιεί την έννοια «πολιτισμός» (culture) ως ένα κοινό σύστημα εννοιών και συμβόλων, τη «συμπεριφορά» (behavior) ως κοινωνικές δράσεις όπως αυτές ερμηνεύονται σε ένα σύστημα εννοιών (ο πολιτισμός είναι ένα από αυτά τα συστήματα εννοιών), και «πολιτισμικό προϊόν» (cultural material) τα απτά προϊόντα των συμπεριφορών, όπως τα διάφορα αντικείμενα και, σε ορισμένες περιπτώσεις, και τα ζωικά υπολείμματα. Ο πολιτισμός, οι συμπεριφορές, και το πολιτισμικό προϊόν δεν είναι διακεκριμένες οντότητες ανεξάρτητες η μία της άλλης. Μπορούν να διαφοροποιηθούν μόνο για λόγους αναλυτικής εξέτασης των μερών του συνόλου. Όμως, αν και υπάρχει αυτή η συσχέτιση, τα τρία στοιχεία δεν είναι επιδεκτικά αμοιβαίας εναλλαγής.

Συγκεκριμένα, η Kent ελέγχει τρεις αυτονόητες υποθέσεις, σχετικά με τις «περιοχές δραστηριοτήτων»:
  • Οι περιοχές αυτές οριοθετούνται στους τόπους όπου ανευρίσκονται αντικείμενα, και ζωικά υπολείμματα και εκκρίματα. Οι αρχαιολόγοι, αναλύοντας αυτά τα στοιχεία, μπορούν να συναγάγουν σημαντικές πληροφορίες σχετικά με το είδος διατροφής ανθρώπων του παρελθόντος και τελικά με το είδος ζωής των συγκεκριμένων ανθρώπων.

  • Είναι κατά κανόνα ιδιαίτερες για κάθε φύλο.

  • Είναι κατά κανόνα μονο-λειτουργικές.

Απόρροια αυτών υποθέσεων είναι ότι,
  • Τα αντικείμενα και τα ζωικά υπολείμματα ανευρίσκονται στις περιοχές όπου χρησιμοποιήθηκαν.

  • Τα εγκαταλελειμμένα κτίσματα, τα οποία φιλοξένησαν συγκεκριμένες «περιοχές δραστηριοτήτων», επιτρέπουν τη δημιουργία συμπερασμάτων σχετικών με τη λειτουργία των χώρων αυτών.

  • Άνδρες και γυναίκες δεν χρησιμοποιούν κατά κανόνα τις ίδιες «περιοχές δραστηριοτήτων».

  • Δραστηριότητες που σχετίζονται με διαφορετικές λειτουργίες πραγματοποιούνται σε διαφορετικές περιοχές.

Το κύριο επιχείρημα της Kent είναι ότι δεν είναι δυνατή η αντίληψη της λογικής του χώρου εάν δεν μελετηθούν ταυτόχρονα και οι αντίστοιχοι κανόνες συμπεριφοράς. Από μόνος του ο κάθε χώρος μοιάζει να τα επιτρέπει όλα. Διαπιστώνει όμως ιστορικά και ανθρωπολογικά ότι κατά κανόνα το κάθε είδος χώρου σχετίζεται με περίπλοκους κανόνες συμπεριφοράς. Φθάνει δε στον ακραίο ισχυρισμό ότι η αρχιτεκτονική, στις περιπτώσεις που δεν επηρεάζει, διαμορφώνει ή επιβάλλει τη συμπεριφορά μπορεί να παρακαμφθεί. Υποστηρίζει δηλαδή ότι μεμονωμένα η αρχιτεκτονική οργάνωση του χώρου είναι σχεδόν ανάξια ανάλυσης.

Η θέση των Hillier, Girouard, και Glassie έρχεται σε αντιπαράθεση με τη λογική της Kent. Οι μελετητές αυτοί υποστηρίζουν ότι η οργάνωση του χώρου δεν είναι ανάξια λόγου. Ο λογικός συσχετισμός «αν δεν γνωρίζουμε και τη συμπεριφορά, δεν είμαστε σίγουροι για τη λογική του χώρου», δεν σημαίνει ότι μόνος του ο χώρος είναι ανάξιος λόγου. Απλώς η πληροφόρηση που μας δίνει είναι ανεπαρκής. Δίνουν δηλαδή έμφαση στην ποιοτική διαφορά μεταξύ του «δεν αρκεί» και του «μόνος του δεν αρκεί».

Συνοπτικά, θα λέγαμε ότι αυτό που επιχειρεί η Kent, ζώντας μέσα σε οικογένειες, το επιχειρεί και ο «ΧΑ», ως αόρατος παρατηρητής, μέσα από τις ταινίες. Μία ανάλογη μέθοδο, σε διαφορετικό όμως ηθικό πλαίσιο, προβάλλει και η κινηματογραφική ταινία «The Truman Show», (1998).


Edward Twitchell Hall

Ιδιότητα: ανθρωπολόγος.
Βιβλιογραφική αναφορά: The Hidden Dimension: an anthropologist examines man’s use of space in public and in private, Anchor Books, Doubleday & Company, Inc., Garden City, New York, 1966.


Σύμφωνα με τη θεωρία του Hall, μέσα από το οπτικό πρίσμα του πολιτισμού μας, η στάση του σώματος και η απόσταση μεταξύ των σωμάτων ερμηνεύονται ως κώδικες συμπεριφοράς. Γύρω από κάθε σώμα νοείται μια «σφαίρα επιρροής», ο ζωτικός μας χώρος, η οποία δεν μας είναι αδιάφορη. Πάνω στο θέμα αυτό έχουν διαμορφωθεί διάφορες θεωρίες περί «εδαφικότητας» (territoriality) και «συνωστισμού» (crowding), όπου το κεντρικό θέμα είναι η άμυνα της σφαίρας επιρροής. Προτού διαμορφωθούν αυτές οι θεωρίες, υπήρχε η παραδοσιακή αντίληψη (η οποία προέρχεται από την Βιολογία) ότι η κύρια λογική του χώρου είναι η άμυνα του εδάφους.
Ο Hall επηρεάζει την αρχιτεκτονική γιατί από τις θεωρίες του προκύπτουν σταθερές, όπως αυτές που αξιοποιεί ο «ΧΑ», οι οποίες εντάσσονται σε ένα ερμηνευτικό πλαίσιο σκηνοθετικής διαχείρισης: π.χ. οι σχετικές θέσεις των επίπλων και ο εν γένει τρόπος χωροθέτησής τους προκειμένου να αποδοθεί η συγκεκριμένη αίσθηση που απαιτεί το σενάριο. Ανακύπτει δηλαδή το ερώτημα εάν όλες αυτές οι απόψεις ισχύουν οικουμενικά, συνηγορώντας υπέρ κάποιων βιολογικών σταθερών για την ανθρώπινη φυσιολογία, ή εάν πρόκειται για συμβάσεις, οι οποίες μπορούν να διασκεδαστούν ανάλογα με το κοινωνικό περιβάλλον. (Το δεύτερο μάλλον ισχύει, δηλαδή συνωστισμοί που σε κάποιο κοινωνικό περιβάλλον φαίνονται αδιανόητοι, σε κάποιο άλλο περιβάλλον απορροφώνται.)Αυτό που τελικά έχει σημασία για την αρχιτεκτονική είναι ότι γενικές κοινωνικές αφαιρέσεις, όπως η κοινωνική τάξη, και οι ρόλοι, εμφανίζονται, εκφράζονται, και αποτυπώνονται τόσο στις συμπεριφορές όσο και στην οργάνωση του χώρου της καθημερινής ζωής.




        Δεν υπάρχουν σχόλια: