Είναι αρκετά δύσκολο αν όχι αδύνατο, να αποκοπεί κανείς, έστω και προσωρινά, από το συγκεκριμένο πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο έχει ανατραφεί και να αξιολογήσει αντικειμενικά. Και όταν συμβαίνει αυτό, τότε προσπαθεί να θυμηθεί κάτι που είναι οικείο σ’ αυτόν, ώστε να το αντιπαραβάλλει με το μη οικείο το οποίο αντιμετωπίζει.
Κατά της διαδικασία της αρχιτεκτονικής αξιολόγησης εγκυμονείται ο κίνδυνος του υποκειμενισμού. Κάθε γενεά τείνει να εξιδανικεύει το παρελθόν και να βλέπει σ’ αυτό τα σύμβολα που η ίδια θέλει να δει. Επιλέγει εκείνες τις πτυχές της οντότητάς του, στις οποίες θέλει να επικεντρώσει το ενδιαφέρον της και μ’ αυτόν τον τρόπο αποδίδει ένα είδος ζωής όχι όπως «ήταν» αλλά όπως η γενεά αυτή «θα ήθελε να είναι».
H αξιολόγηση με σύστημα αναφοράς τις συνθήκες κάτω από τις οποίες δημιουργήθηκε ένα κτίριο αποτελεί το πρώτο βήμα προς μία εν δυνάμει αντικειμενική κρίση. Στο κείμενο αυτό επιχειρείται μια προσέγγιση μερικών αξιών, οι οποίες χρησιμεύουν ως βάση στην αρχιτεκτονική αξιολόγηση.
Αισθητική αξία: «Η αρχιτεκτονική, απλά και άμεσα αντιληπτή, είναι ένας συνδυασμός που αποκαλύπτεται μέσω του φωτός και της σκιάς, του χώρου, της μάζας και των γραμμών… Από αυτά τα στοιχεία μπορούμε να εξάγουμε περαιτέρω συμπεράσματα για το κτίριο, τα οποία δεν γίνονται άμεσα αντιληπτά, όπως στοιχεία περί της κατασκευής του, της ιστορίας του και περί του κοινωνικού πλαισίου της εποχής του.» [Scott Geoffrey, The Architecture of Humanism: A Study in the History of Taste, σελ. 157]
Η αντίληψή μας περί αισθητικών αξιών είναι αυτή που επικρατεί ευκολότερα κατά την αρχιτεκτονική αξιολόγηση, ειδικά όταν πρόκειται για κτίρια που έχουν περάσει τη δοκιμασία του χρόνου και πολλές γενεές έχουν εκφράσει τη γνώμη τους γι’ αυτά. Συνήθως κρίνουμε σαν να κατέχουμε το αποτέλεσμα αυτής της αντίληψης χρησιμοποιώντας με βεβαιότητα συγκεκριμένους όρους: έχει «κακές αναλογίες», έχει «αστάθεια», είναι «βαρύ». Απαιτείται όμως βαθύτερη διείσδυση και ανάλυση του τρόπου αναγνώρισης των μορφών, οι οποίες μεταδίδουν το μήνυμα ενός κτιρίου, επιτείνοντας τον αρχιτεκτονικό του χαρακτήρα και το συναίσθημα που αυτό αποπνέει.Η αρχιτεκτονική δημιουργεί χώρο, δηλαδή συνδυάζει ζωγραφική και γλυπτική με σκοπό την εξυπηρέτηση τρόπων ζωής. Ο χώρος οριοθετείται σε δύο αλληλένδετες ενότητες: το περιέχον και το περιεχόμενο. Αυτό που ο παρατηρητής βλέπει εξωτερικά ενός κτιρίου σχετίζεται άμεσα με αυτό που προσδοκάει να δει στο εσωτερικό του. Η τέρψη που τελικά θα αποκομίσει «…είναι το δώρο της αρχιτεκτονικής... Η ζωγραφική μπορεί να αναπαραστήσει το χώρο, η ποίηση να φέρει στη σκέψη μας τη μορφή του, η μουσική να μας δώσει τις αναλογίες του, αλλά μόνο η αρχιτεκτονική ασχολείται άμεσα με το χώρο. Χρησιμοποιεί το χώρο σαν ένα υλικό θέτοντας τον άνθρωπο ανάμεσα σ’ αυτό.» [Ibid. σελ. 168] Και για να προσεγγίσουμε αυτό το στόχο απαραίτητη είναι αφενός μεν η γνώση της κατάστασης των κοινωνικών συνθηκών που επικρατούσαν την εποχή που σχεδιάστηκε το κτίριο, αφετέρου δε η κατανόηση των προθέσεων του αρχιτέκτονα και του τρόπου που μεταχειρίστηκε τα υλικά τα οποία είχε στη διάθεσή του προκειμένου να δημιουργήσει χώρο.
Κατά της διαδικασία της αρχιτεκτονικής αξιολόγησης εγκυμονείται ο κίνδυνος του υποκειμενισμού. Κάθε γενεά τείνει να εξιδανικεύει το παρελθόν και να βλέπει σ’ αυτό τα σύμβολα που η ίδια θέλει να δει. Επιλέγει εκείνες τις πτυχές της οντότητάς του, στις οποίες θέλει να επικεντρώσει το ενδιαφέρον της και μ’ αυτόν τον τρόπο αποδίδει ένα είδος ζωής όχι όπως «ήταν» αλλά όπως η γενεά αυτή «θα ήθελε να είναι».
H αξιολόγηση με σύστημα αναφοράς τις συνθήκες κάτω από τις οποίες δημιουργήθηκε ένα κτίριο αποτελεί το πρώτο βήμα προς μία εν δυνάμει αντικειμενική κρίση. Στο κείμενο αυτό επιχειρείται μια προσέγγιση μερικών αξιών, οι οποίες χρησιμεύουν ως βάση στην αρχιτεκτονική αξιολόγηση.
Αισθητική αξία: «Η αρχιτεκτονική, απλά και άμεσα αντιληπτή, είναι ένας συνδυασμός που αποκαλύπτεται μέσω του φωτός και της σκιάς, του χώρου, της μάζας και των γραμμών… Από αυτά τα στοιχεία μπορούμε να εξάγουμε περαιτέρω συμπεράσματα για το κτίριο, τα οποία δεν γίνονται άμεσα αντιληπτά, όπως στοιχεία περί της κατασκευής του, της ιστορίας του και περί του κοινωνικού πλαισίου της εποχής του.» [Scott Geoffrey, The Architecture of Humanism: A Study in the History of Taste, σελ. 157]
Η αντίληψή μας περί αισθητικών αξιών είναι αυτή που επικρατεί ευκολότερα κατά την αρχιτεκτονική αξιολόγηση, ειδικά όταν πρόκειται για κτίρια που έχουν περάσει τη δοκιμασία του χρόνου και πολλές γενεές έχουν εκφράσει τη γνώμη τους γι’ αυτά. Συνήθως κρίνουμε σαν να κατέχουμε το αποτέλεσμα αυτής της αντίληψης χρησιμοποιώντας με βεβαιότητα συγκεκριμένους όρους: έχει «κακές αναλογίες», έχει «αστάθεια», είναι «βαρύ». Απαιτείται όμως βαθύτερη διείσδυση και ανάλυση του τρόπου αναγνώρισης των μορφών, οι οποίες μεταδίδουν το μήνυμα ενός κτιρίου, επιτείνοντας τον αρχιτεκτονικό του χαρακτήρα και το συναίσθημα που αυτό αποπνέει.Η αρχιτεκτονική δημιουργεί χώρο, δηλαδή συνδυάζει ζωγραφική και γλυπτική με σκοπό την εξυπηρέτηση τρόπων ζωής. Ο χώρος οριοθετείται σε δύο αλληλένδετες ενότητες: το περιέχον και το περιεχόμενο. Αυτό που ο παρατηρητής βλέπει εξωτερικά ενός κτιρίου σχετίζεται άμεσα με αυτό που προσδοκάει να δει στο εσωτερικό του. Η τέρψη που τελικά θα αποκομίσει «…είναι το δώρο της αρχιτεκτονικής... Η ζωγραφική μπορεί να αναπαραστήσει το χώρο, η ποίηση να φέρει στη σκέψη μας τη μορφή του, η μουσική να μας δώσει τις αναλογίες του, αλλά μόνο η αρχιτεκτονική ασχολείται άμεσα με το χώρο. Χρησιμοποιεί το χώρο σαν ένα υλικό θέτοντας τον άνθρωπο ανάμεσα σ’ αυτό.» [Ibid. σελ. 168] Και για να προσεγγίσουμε αυτό το στόχο απαραίτητη είναι αφενός μεν η γνώση της κατάστασης των κοινωνικών συνθηκών που επικρατούσαν την εποχή που σχεδιάστηκε το κτίριο, αφετέρου δε η κατανόηση των προθέσεων του αρχιτέκτονα και του τρόπου που μεταχειρίστηκε τα υλικά τα οποία είχε στη διάθεσή του προκειμένου να δημιουργήσει χώρο.
Αισθητική αξία: Έπαυλη στο Παλαιό Φάληρο, © ΚΓΔ
Ειδυλλιακή - Ρομαντική αξία: Οι δύο αυτοί όροι είναι συγγενείς και τα όριά τους συγκεχυμένα. Η ειδυλλιακότητα αναφέρεται στην ηλικία των κτισμάτων και την προφανή επίδραση του χρόνου επάνω στην ύλη, ενώ η ρομαντικότητα αναφέρεται στην αξιολόγηση του συμβολικού περιβλήματος της αρχιτεκτονικής.
Σ’ ένα κτίριο, στο οποίο έχει προτεραιότητα η διατήρηση της ειδυλλιακής του αξίας, δεν πρέπει να αλλοιωθεί το αποτύπωμα της επίδρασης του χρόνου: η ελαφρά «βουλιαγμένη» γραμμή της κορυφής της στέγης, οι διαβρωμένες πέτρες, τα φυτά που αναπτύσσονται σε ημικατεστραμμένα μέλη του. [Η αρχιτεκτονική αξιολόγηση, χωρίς ακραίους δογματισμούς, πρέπει να αποφεύγει υπέρμετρα ρομαντικές προσπάθειες επανασύστασης μιας περιόδου από τη ζωή ενός κτιρίου, ειδικά όταν με αυτή την πράξη καταστρέφεται το γνήσιο μέρος του κτιρίου.] «Τα μεγάλα μνημεία είναι προϊόν εργασίας αιώνων, σαν τα μεγάλα βουνά. … Ο άνθρωπος, ο καλλιτέχνης, το άτομο εξαφανίζονται σ’ αυτές τις τεράστιες μάζες του ανώνυμου δημιουργού. Μέσα τους συνοψίζεται και συναθροίζεται η ανθρώπινη διάνοια. Αρχιτέκτονας είναι ο χρόνος και οικοδόμος ο λαός.» [Ουγκώ Βίκτωρ, Η Παναγία των Παρισίων, εκδόσεις Μίνωας, Αθήνα 1997, δεύτερη έκδοση, σελ. 132 (έκδοση πρωτοτύπου: 1830)]
Η ειδυλλιακή αξία οδηγεί στη διατήρηση των σχέσεων και των αναλογιών που συμβάλλουν στην απόδοση αναγνωρίσιμου χαρακτήρα σε ένα οικοδόμημα. Η εξωτερική εμφάνιση του κτιρίου μοιάζει να είναι σπουδαιότερη από κάθε άλλη. Γι’ αυτό και έχει υιοθετηθεί η συμβιβαστική λύση της διατήρησης μόνο των προσόψεων ενός κτιρίου και η ανάπλαση πίσω από αυτές.
Τις περισσότερες φορές μπορεί κανείς να μιλήσει για ειδυλλιακές αξίες μόνο με διαίσθηση και όχι αναγνωρίζοντας και αναλύοντας αυτές τις αξίες. Η γραφικότητα μπορεί ευκολότερα να αποκρυσταλλωθεί στο ρυθμό των λέξεων παρά στις πέτρες ενός κτιρίου.
Η ειδυλλιακή αξία οδηγεί στη διατήρηση των σχέσεων και των αναλογιών που συμβάλλουν στην απόδοση αναγνωρίσιμου χαρακτήρα σε ένα οικοδόμημα. Η εξωτερική εμφάνιση του κτιρίου μοιάζει να είναι σπουδαιότερη από κάθε άλλη. Γι’ αυτό και έχει υιοθετηθεί η συμβιβαστική λύση της διατήρησης μόνο των προσόψεων ενός κτιρίου και η ανάπλαση πίσω από αυτές.
Τις περισσότερες φορές μπορεί κανείς να μιλήσει για ειδυλλιακές αξίες μόνο με διαίσθηση και όχι αναγνωρίζοντας και αναλύοντας αυτές τις αξίες. Η γραφικότητα μπορεί ευκολότερα να αποκρυσταλλωθεί στο ρυθμό των λέξεων παρά στις πέτρες ενός κτιρίου.
Ρομαντική αξία: Bath, The Kennet and Avon Canal, © Peter Smith
Ιστορική αξία: Υπάρχουν κτίρια τα οποία αποτελούν είτε το μοναδικό δείγμα από ένα τύπο κτιρίου που εξακολουθεί να επιβιώνει είτε ένα σπάνιο δείγμα μιας κατασκευαστικής τεχνικής. Σε άλλες περιπτώσεις υπάρχουν κτίρια τα οποία έχουν συνδεθεί με σημαντικές προσωπικότητες και γεγονότα της ιστορίας και κατά συνέπεια αποτελούν αναμφισβήτητα στοιχεία της πολιτιστικής κληρονομιάς ενός τόπου. Και στις δύο περιπτώσεις αναφερόμαστε σε αυθεντικά κτίρια ή ιστορικά ντοκουμέντα.
Η ιστορική αξία ποσοτικοποιεί τις ποιότητες τις οποίες αναδίδει ένα κτίριο παρέχοντας αποδεικτικά στοιχεία της ιστορίας του αλλά και των γεγονότων και των ανθρώπων μέσα στην ιστορία.Κάθε κτίριο μιας σχετικής ηλικίας αναμένεται να έχει υποστεί τροποποιήσεις είτε οικοδομικού είτε λειτουργικού χαρακτήρα. Η ιστορική αξιολόγηση επιτελεί επικουρικό ρόλο στο έργο του συντηρητή, ώστε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικότερα εκείνες από τις μεταγενέστερες επεμβάσεις στον οργανισμό του κτιρίου, οι οποίες είναι ικανές να το χαρακτηρίσουν ως ιστορικά σημαντικό και κατά συνέπεια άξιο συντήρησης.
Η ιστορική αξία ποσοτικοποιεί τις ποιότητες τις οποίες αναδίδει ένα κτίριο παρέχοντας αποδεικτικά στοιχεία της ιστορίας του αλλά και των γεγονότων και των ανθρώπων μέσα στην ιστορία.Κάθε κτίριο μιας σχετικής ηλικίας αναμένεται να έχει υποστεί τροποποιήσεις είτε οικοδομικού είτε λειτουργικού χαρακτήρα. Η ιστορική αξιολόγηση επιτελεί επικουρικό ρόλο στο έργο του συντηρητή, ώστε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικότερα εκείνες από τις μεταγενέστερες επεμβάσεις στον οργανισμό του κτιρίου, οι οποίες είναι ικανές να το χαρακτηρίσουν ως ιστορικά σημαντικό και κατά συνέπεια άξιο συντήρησης.
Ιστορική αξία: Μονή Δαφνίου, εξωνάρθηκας, © ΚΓΔ
Οικονομική αξία: Ένα κτίριο τίθεται σε επανάχρηση όχι αναγκαστικά επειδή είναι έργο τέχνης, ούτε γιατί είναι γραφικό, ρομαντικό είτε διότι κατέχει σημαντική ιστορική αξία. Σε περιόδους οικονομικής στενότητας ίσως είναι ανόητο να κατεδαφιστεί μια εύρωστη κατασκευή, η οποία με την κατάλληλη επέμβαση μπορεί να αποκτήσει εκ νέου ζωή. Η ιδιότητα και τα χαρακτηριστικά ενός κτιρίου μπορούν να μετατραπούν σε προνομιούχο οικονομικό αγαθό και να μετατοπιστούν στο πλαίσιο των οικονομικών δραστηριοτήτων μιας πόλης.
Η επικερδής και επωφελής αξιοποίηση κτιρίων ωθεί συχνά τους αρμόδιους φορείς να πάρουν αποφάσεις υπέρ της επανάχρησής τους, ειδικότερα όταν αυτά κατέχουν αξιόλογα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά και μεταφέρουν το πνεύμα μιας καταξιωμένης παράδοσης. Το ενδιαφέρον αυτό ευδοκιμεί όλο και περισσότερο στα πλαίσια της διεθνούς οικονομικής κάμψης, των εργασιακών προβλημάτων, και του αυξανόμενου κόστους των υλικών.
Οι αρχιτεκτονικές αρετές ενός κτιρίου σε επανάχρηση αντανακλώνται στους ανθρώπους που, αποκτώντας χώρο εργασίας ή κατοικίας σ’ αυτό, θα αναβαθμίσουν την κοινωνική τους υπόσταση και ταυτόχρονα το όλο εγχείρημα θα αποδώσει υπολογίσιμα κέρδη στους επενδυτές.Όταν σε μια παραδοσιακή και προστατευόμενη περιοχή ολοκληρωθεί ένα πρόγραμμα αποκατάστασης και επανάχρησης κτιρίων, αναμένεται πληθυσμιακή εισροή σ’ αυτήν την περιοχή και αντίστοιχη μείωση της πληθυσμιακής πυκνότητας άλλων αστικών περιοχών. Σε μία τέτοια περίπτωση αυξάνεται η αξία των ακινήτων και η περαιτέρω συντήρηση της περιοχής γίνεται με καλύτερο και αποτελεσματικότερο τρόπο.
Η επικερδής και επωφελής αξιοποίηση κτιρίων ωθεί συχνά τους αρμόδιους φορείς να πάρουν αποφάσεις υπέρ της επανάχρησής τους, ειδικότερα όταν αυτά κατέχουν αξιόλογα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά και μεταφέρουν το πνεύμα μιας καταξιωμένης παράδοσης. Το ενδιαφέρον αυτό ευδοκιμεί όλο και περισσότερο στα πλαίσια της διεθνούς οικονομικής κάμψης, των εργασιακών προβλημάτων, και του αυξανόμενου κόστους των υλικών.
Οι αρχιτεκτονικές αρετές ενός κτιρίου σε επανάχρηση αντανακλώνται στους ανθρώπους που, αποκτώντας χώρο εργασίας ή κατοικίας σ’ αυτό, θα αναβαθμίσουν την κοινωνική τους υπόσταση και ταυτόχρονα το όλο εγχείρημα θα αποδώσει υπολογίσιμα κέρδη στους επενδυτές.Όταν σε μια παραδοσιακή και προστατευόμενη περιοχή ολοκληρωθεί ένα πρόγραμμα αποκατάστασης και επανάχρησης κτιρίων, αναμένεται πληθυσμιακή εισροή σ’ αυτήν την περιοχή και αντίστοιχη μείωση της πληθυσμιακής πυκνότητας άλλων αστικών περιοχών. Σε μία τέτοια περίπτωση αυξάνεται η αξία των ακινήτων και η περαιτέρω συντήρηση της περιοχής γίνεται με καλύτερο και αποτελεσματικότερο τρόπο.
Οικονομική αξία: St. John’s Village area of Wolverhampton, © The Architectural Heritage Fund
--------------------------
Οι βασικές αξίες που περιγράφτηκαν δεν χαρακτηρίζονται για την οικουμενικότητά τους. Χρησιμοποιούνται εντούτοις σε συγκριτικές αναλύσεις ιστορικών κτιρίων έτσι ώστε να μπορεί κανείς να αναγνωρίζει, να κρίνει και να αξιολογεί τις όποιες αισθητικές αρετές και να διαπιστώνει τρόπους συσχετισμού. Ούτως ή άλλως δεν αναμένονται αντικειμενικές απαντήσεις. Τα ερωτήματα επενεργούν θετικά αφ’ εαυτά, εφόσον και μόνο τίθενται.
(Το κείμενο αυτό έχει δημοσιευθεί στο μηνιαίο τεχνικό περιοδικό Εργοταξιακά Θέματα, τεύχος 98, Μάιος 2004, σελίδες 44 & 45 με τον τροποποιημένο από τη σύνταξη του περιοδικού τίτλο: «Η Αρχιτεκτονική Αξιολόγηση Σήμερα».)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου