Συντήρηση, Δημιουργία και το Παραπληρωματικό στον Αρχιτεκτονικό Σχεδιασμό.

Η Συντήρηση[i] αποτελεί Δημιουργία άλλης εποχής. Διαφυλάσσει προϊόντα Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού, τα οποία ενσωματώνουν παραδοσιακές αξίες και αρχές. Η Δημιουργία[ii] έχει τις ρίζες της στην Παράδοση και, είτε αυτό επιδιώκεται συνειδητά ίτε ασυνείδητα, δεν μπορεί να αποκοπεί από αυτήν. Τείνει όμως να δοκιμάζει νέα χωρικά και μορφικά πρότυπα που θα συντελέσουν στην αναβάθμιση της ποιότητας και της άνεσης διαβίωσης. Ο Σχεδιασμός αφορά την οργάνωση χώρου. Έχοντας ως υπόθεση εργασίας ότι ο χώρος νοείται ως το κέλυφος, ο εξοπλισμός, και τα έμβια υποκείμενα που διαβιούν μέσα σ’ αυτό το σύνολο, εύκολα συνάγεται ότι πρόκειται για έννοια κατ’ εξοχήν διαχειριστική. Για να γίνει αντιληπτή η αρχιτεκτονική μέσα από αυτό το πρίσμα, είναι απαραίτητο να καταγραφεί η χρήση του χώρου και να μελετηθούν κανόνες συμπεριφοράς. Η χωρική οργάνωση επηρεάζει, διαμορφώνει και συχνά επιβάλλει «συμπεριφορά».
Η σχέση Συντήρησης, Δημιουργίας και Τρόπου Διαβίωσης είναι διαλεκτική. Πρόκειται για έννοιες αυτόνομες και ταυτόχρονα αλληλένδετες.

Συντήρηση…

Συντήρηση με Δημιουργία (παρουσία Σχεδιασμού), Γλασκώβη, © Κ.Γ.Δ. (1986)

Συντήρηση χωρίς Δημιουργία (απουσία Σχεδιασμού), Μονή Δαφνίου, © Κ.Γ.Δ. (1986)

Κατά την ανάλυση, το πρώτο στάδιο της αρχιτεκτονικής συντήρησης, γίνεται ιεράρχηση των κριτηρίων αξιολόγησης. Οι υπό μελέτη αξίες (αισθητική, ειδυλλιακή, ιστορική και οικονομική) περιορίζονται κατά κανόνα στην «κλίμακα του κτιρίου». Η αξιολόγηση έχει γνώμονα το συσχετισμό των επιμέρους στοιχείων μεταξύ τους και προς το σύνολο του κτιρίου. Αξιοποιείται γνώση που προκύπτει από πληροφορίες και συσχετισμούς μέσα από την ιστορία, τη λογοτεχνία, τη ζωγραφική, και οποιοδήποτε άλλο διαθέσιμο υλικό. Με τα δεδομένα αυτά ο αρχιτέκτονας συντηρητής μπορεί να αποφανθεί υποθετικά για τον τρόπο λειτουργίας του κτιρίου και να επιχειρήσει την αποκατάσταση αυτού του πνεύματος. Από το σημείο αυτό η Συντήρηση ενσωματώνει και τη Δημιουργία. Τίθεται υπό σκέψη εάν θα πρέπει παράλληλα να γίνει ανάπλαση και του περιβάλλοντα χώρου ως ενδιάμεσου πεδίου ανάμεσα στο κτίριο και την κοινωνία, έτσι ώστε το ιστορικό στοιχείο να αναβιώσει, να αναδειχθεί και να ενταχθεί στο σύγχρονο κοινωνικό/αστικό ιστό. Ειδικά, εάν πρόκειται να συντηρηθεί ένα μνημείο, τότε, πέραν των εργασιών στερέωσης ή αναστήλωσης σ’ αυτό καθαυτό το οικοδόμημα, θα πρέπει να ενταχθεί και σε ένα πρόγραμμα ανάδειξης της ιστορικότητάς του ώστε να επιτελεί ένα διαρκές «διδακτικό» έργο στους επισκέπτες. Σχεδιασμός σ’ αυτήν την περίπτωση σημαίνει τη διαχείριση του διλήμματος ποιο ποσοστό από το γνήσιο[iii] υλικό (τις προσθήκες) θα πρέπει να διατηρηθεί και ποιο θα πρέπει να αντικατασταθεί με σύγχρονο και εύρωστο υλικό, προκειμένου να αποκατασταθεί πιστότερα το αρχικό, το αυθεντικό σχέδιο.[iv] Εάν αυτός ο προβληματισμός τύχει κατάλληλης διαχείρισης, τότε είναι αρκετά πιθανόν να καταστεί η αρχιτεκτονική περισσότερο φιλική με τον άνθρωπο, και το ανθρώπινα δημιουργημένο περιβάλλον συμβατό με το φυσικό περιβάλλον.

Δημιουργία…

Δημιουργία με Συντήρηση (παρουσία Σχεδιασμού): Παλαιό Φάληρο, © Κ.Γ.Δ. (2004)

Δημιουργία χωρίς Συντήρηση (απουσία Σχεδιασμού), Παλαιό Φάληρο, © Κ.Γ.Δ. (2000)

Ο αρχιτέκτονας, που συνθέτει στην εποχή του, ακολουθεί ένα συγκεκριμένο κτιριολογικό πρόγραμμα και εντάσσει το νέο κτιριακό οργανισμό σε έναν ευρύτερο χώρο. Επεμβαίνει στην «κλίμακα γειτονιάς» προσπαθώντας να διαταράξει το λιγότερο δυνατόν τη συνέχεια μιας δεδομένης ιστορικότητας ή, τουλάχιστον, τόσο όσο δεν θα έβλαπτε τον χαρακτήρα της περιοχής. Θεωρητικά, σ’ αυτή τη διαδικασία ο ρόλος του είναι κοινωνικός και συμβουλευτικός, η αρχιτεκτονική ολιστική, και ο σχεδιασμός συμμετοχικός. Τηρεί τους πολεοδομικούς κανονισμούς, διαφυλάσσει το περιβάλλον στο οποίο θα ενταχθεί η νέα κατασκευή, διαχειρίζεται τον οικονομικό και χρονικό προγραμματισμό του έργου και όλα αυτά προκειμένου να υλοποιηθεί ένα οικοδόμημα που θα ικανοποιεί τον τελικό χρήστη. Στην πράξη όμως, παραβλέπεται συστηματικά ο παράγων άνθρωπος και από τα αξιολογικά κριτήρια κυριαρχεί συνήθως αυτό της οικονομίας. Παραλείπεται δηλαδή ο κατ’ εξοχήν «παραπληρωματικός παράγοντας», αυτός που διαφοροποιεί την αρχιτεκτονική αφενός μεν από τις καθαρά υποστηρικτικές τεχνοκρατικές επιστήμες, αφετέρου δε από τις καθαρά εικαστικές τέχνες.


… και το Παραπληρωματικό στον Αρχιτεκτονικό Σχεδιασμό.

Ο χώρος ως αποτύπωμα των ανθρωπίνων δράσεων (Επεξεργασία από την κινηματογραφική ταινία «Δεσποινίς ετών 39», 1954), © Κ.Γ.Δ.

Ο χώρος είναι το αποτύπωμα των δράσεων που αναπτύσσουν τα ανθρώπινα υποκείμενα. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός αφορά κατ’ εξοχήν χώρο και κατά συνέπεια αποτελεί το φαινόμενο (σημαίνον), μία ερμηνεία δηλαδή ενός προτύπου (σημαινόμενου), η οποία εκφράζεται μέσω των σχεδίων. «Εάν τα αρχιτεκτονικά σχέδια περιγράφουν κάτι, αυτό είναι η φύση των διανθρώπινων σχέσεων, εφόσον τα δομικά στοιχεία, των οποίων τα αποτυπώματα καταγράφουν – τοίχοι, πόρτες, παράθυρα και σκάλες – χρησιμοποιούνται κατ’ αρχήν για να διαχωρίσουν και κατόπιν για να επανενώσουν επιλεκτικά τον κατοικήσιμο χώρο.»[v] Επομένως, «χώρος» και «άνθρωπος» είναι στοιχεία άμεσα συσχετισμένα και η λογική της χωρικής οργάνωσης, πέραν των όσων υποπίπτουν άμεσα στην αντίληψη των υποκειμένων ως προς πρότερη εμπειρία, (αντιληπτικό επίπεδο κατά Panofsky), πέραν της αναζήτησης συνέπειας ως προς σχεδιαστικούς κανόνες (ιδεολογικό επίπεδο κατά Panofsky), εμπεριέχει και ποιοτικά χαρακτηριστικά κίνησης και συμπεριφοράς, δηλαδή αναζήτηση συνέπειας ως προς κοινωνικά πρότυπα (συμβολικό επίπεδο κατά Panofsky). Όταν ακριβώς η ανάγνωση του χώρου γίνεται μέσα από αυτό το σύνθετο πρίσμα, όταν δηλαδή ο χώρος και ο άνθρωπος βρίσκονται σε δυναμική παραπληρωματική σχέση μέσω του σχεδιασμού, τότε συμβαίνει αρχιτεκτονική. Η άποψη αυτή αναδεικνύει το ζήτημα της νοηματοδότησης των συστατικών στοιχείων του χώρου ώστε να γίνει δυνατή η αρχιτεκτονική τους διαχείριση.

Η αξιοποίηση πηγών που σκιαγραφούν τις ανθρώπινες δραστηριότητες της καθημερινής διαβίωσης, προσδίδει στο χωρικό σχεδιασμό χαρακτήρα «κοινωνικό». Οι μορφές, απελευθερωμένες από πλαίσια γεωμετρικών, ορθολογιστικών, αυστηρών, και άκαμπτων κριτηρίων, εκφράζουν απλά «ποιότητα» ζωής. Σε αντίθετη περίπτωση έχουμε «Δημιουργία με όρους Συντήρησης», η οποία πιθανόν να αναδεικνύει την προσωπικότητα του αρχιτέκτονα, πιθανόν να ικανοποιεί αισθητικά, ειδυλλιακά και οικονομικά κριτήρια, αλλά δεν θα ανταποκρίνεται στις ανάγκες ζωντανών οργανισμών, που εν μέρει θα διαμορφώσουν την ψυχή τους κατοικώντας σ’ αυτό το «δοχείο ζωής».[vi] Η Δημιουργία αυτή τείνει να μετατοπιστεί στα όρια της αμιγώς εικαστικής τέχνης.

.............................................................

[i] Στο κείμενο αυτό ο όρος «Συντήρηση» αναφέρεται όχι μόνο στο αντικείμενο της Συντήρησης Ιστορικών κτιρίων και Μνημείων αλλά και στην αρχιτεκτονική δημιουργία μιας παλαιότερης εποχής, που πέρασε με επιτυχία τη δοκιμασία του χρόνου διαφυλάττοντας κάποιες αξίες, των οποίων η αναγκαιότητα κρίνεται διαχρονική.
[ii] Ο όρος «Δημιουργία» αναφέρεται στη σύγχρονη αρχιτεκτονική σχεδίαση.
[iii] Ως «γνήσιο» νοούνται όλες εκείνες οι προσθήκες ή οι επισκευές που έγιναν μέσα στη μακραίωνη ιστορία του κτιρίου και που τελικά αφομοιώθηκαν μ’ αυτό αλλοιώνοντας την αυθεντικότητά του. (Βλέπε και κείμενο «Σχεδιασμός και Συντήρηση: μία αμφίδρομη σχέση», ΕΡΓΟΤΑΞΙΑΚΑ ΘΕΜΑΤΑ, αριθμός φύλλου 97, Απρίλιος 2004.)
[iv] Βλέπε και κείμενο «Σχεδιασμός και Συντήρηση: μία αμφίδρομη σχέση», ΕΡΓΟΤΑΞΙΑΚΑ ΘΕΜΑΤΑ, αριθμός φύλλου 97, Απρίλιος 2004.
[v] Robin Evans, Translations from Drawing to Building and Other Essays», Architectural Association London, 1997, σελ. 56 (Figures, Doors and Passages).
[vi] Κωνσταντινίδης Άρης, Αμαρτωλοί και Κλέφτες ή Η Απογείωση της Αρχιτεκτονικής, Εκδόσεις ΑΓΡΑ, Αθήνα 1987, σελ. 19, 85, 90 & Για την αρχιτεκτονική, (Δημοσιεύματα σε εφημερίδες, σε περιοδικά και σε βιβλία, 1940-1982), Άρης Κωνσταντινίδης, Εκδόσεις ΑΓΡΑ, Αθήνα 1987, σελ. 118-119.

(To κείμενο αυτό έχει δημοσιευθεί στο μηνιαίο τεχνικό περιοδικό Εργοταξιακά Θέματα, τεύχος 103, Νοέμβριος 2004, σελίδες 50 & 51, με τον τροποποιημένο από τη σύνταξη του περιοδικού τίτλο: «Αρχιτεκτονικοί προβληματισμοί».)